W tej części poruszę temat obrządku pogrzebowego kolejnych dwóch kultur z epoki żelaza.
d) Kultura przedłużycka
Kultura przedłużycka zajmowała w zasadzie cały Śląsk i znaczną część Wielkopolski oraz wschodnią część Brandenburgii. Stanowiska tej kultury spotyka się też na Łużycach i w przyległej partii Saksonii, w północno-zachodniej Małopolsce, na Kujawach i w południowej części Pomorza Zachodniego.
Dla wczesnej fazy kultury przedłużyckiej charakterystyczne są pochówki szkieletowe, wyposażone w niezbyt liczne wyroby brązowe. Spotyka się też pojedyncze pochówki ciałopalne.
W klasycznej fazie kultury przedłużyckiej w dalszym ciągu panował szkieletowy obrządek pogrzebowy. Zmarłych, najczęściej, składano do grobu w pozycji wyprostowanej. Groby orientowano zarówno wzdłuż osi wschód-zachód (Kietrz), jak i wzdłuż osi północ-południe (Zbrojewsko). Wyposażenie tworzyły ozdoby brązowe, a także inne przedmioty metalowe i kamienne: sztylety, groty włóczni, grociki strzał wykonane z brązu, grociki krzemienne, buławy i toporki kamienne. Spotyka się pochówki szczególnie bogato wyposażone w wyroby brązowe, które były być może grobami przywódców lokalnych czy naczelników. Ceramika nie miała zbyt wielkiego znaczenia w obrządku pogrzebowym tej kultury. w kilku przypadkach stwierdzono w grobie fazy klasycznej zarówno nie spalone szczątki ludzkie, jak
i przepalone kości m. in. w Jordanowie Śląskim. Ciałopalenie zaczęło pojawiać się częściej u schyłku fazy klasycznej, zwłaszcza na Śląsku, w Saksonii i na Łużycach. Typową formą grobu kultury przedłużyckiej był kurhan, usypany z ziemi, z wewnętrznymi konstrukcjami kamiennymi. Do konstrukcji tych należy jądro kurhanu ułożone z kamieni nad pochówkiem centralnym i wieniec z kamieni ułożonych na zewnętrznym obwodzie nasypu nagrobnego. Spotyka się niekiedy dodatkowe elementy konstrukcyjne, jak ułożone z kamieni promienie łączące jądro kurhanu z wieńcem kamiennym. [Gedl, 1989, 469-470]
*
Zachodniowielkopolskie zespoły grobowe z wczesnołużycką ceramiką guzową A - Płomykowo, stan. 1, grób 1; B - Święty Wojciech. Źródło, [Kaczmarek, 2002/2003: 107].
e) Kultura łużycka
Termin „kultura łużycka” został wprowadzony do literatury archeologicznej w 2 połowie XIX w. przez R. Virchowa. Posługiwano się tą nazwą na oznaczenie kultury epoki brązu i wczesnej epoki żelaza z terenu Łużyc. Stopniowo tą nazwą zaczęto określać podobne i zbliżone do występujących na terenie Łużyc, cmentarzyska w Saksonii, Wielkopolsce i na Śląsku. Kultura łużycka została ukształtowana przez ludność przybyłą na tereny dorzecza Odry i środkowej Łaby z południa, z terenów położonych w dorzeczu środkowego Dunaju. [Gedl, 1989: 512-515]
W kulturze łużyckiej cmentarzyska były sytuowane w pobliżu wody. Miało to dwie przyczyny:
- by uniemożliwiały powrót zmarłych do świata żywych:
- bardziej praktyczne, w końcowej fazie polewano wodą stos, na którym odbywało się ciałopalenie.
Duży pietyzm wobec zmarłych zaznacza się w ich chowaniu. Przeważało ciałopalenie, po którym popioły często składano w urnach obstawionych licznymi przystawkami z jadłem. Były to przeważnie naczynia z gliny, a rzadziej metalowe. Do wyjątków należą okazy z drewna odkryte na cmentarzysku w Kietrzu – Krotoszynie. Nowsze spostrzeżenia informują, że w grobach ciałopalnych nie składano wszystkich szczątków zmarłych. Ciężar kości osobnika dorosłego po kremacji wynosi 3 kg, natomiast w całkowicie zachowanych popielnicach ciężar wynosił 1,5 kg . Na cmentarzysku w Częstochowie – Rakowie w grobach jednostkowych ujawniono do dwudziestu ośmiu, a w podwójnych do trzydziestu ośmiu naczyń. Na tym cmentarzysku stwierdzono rzędowy układ grobów wzdłuż osi północ – południe. Okazało się też, że mężczyzn chowano w innych partiach niż kobiety. W niektórych grobach stwierdzono obecność przypalonych kości zwierzęcych.
Pochówek popielnicowy. Źródło: Wikipedia
Wyraźnie bogatsze pochówki naczelników plemiennych ukazują, że ich pogrzeby organizowane były z większą wystawnością. Występowanie na niektórych urnach rytów narracyjnych pozwala na wysunięcie przypuszczenia, że towarzyszyły im tańce i procesje obrzędowe.
W grupach górnośląsko – małopolskiej oraz ulwóweckiej spotykamy się z pochówkami mieszanymi: szkieletowymi i ciałopalnymi. Rzadziej obserwujemy je u innych odłamów kultury łużyckiej.
Nad grobami usypywanymi przeważnie małe kopczyki. Dla starszyzny budowano duże kurhany. Nie był to jednak zwyczaj pospolicie praktykowany. Kurhany spotyka się najczęściej na Pomorzu. w niektórych kurhanach grupy kaszubskiej kultury łużyckiej, stwierdzono obecność kręgów kamiennych pojedynczych, podwójnych a nawet potrójnych np. w Siermienowicach pod Lęborkiem. Miały one znaczną średnice, dochodzącą do 9,5 m. w ich środku stawiano w skrzyniach popielnice. Natomiast tzw. przystawki, rozmieszczano w różnych miejscach płaszcza kamiennego, uprzednio je rozbijając. w tej samej miejscowości w jednym przypadku natrafiono na stelę kamienną zamykającą wejście do wnętrza grobowca. w niektórych grobach stwierdzono obecność konstrukcji drewnianych – resztek domków. [Hensel, 1980:285-294]
Pochówek popielnicowy w komorze drewnianej. Źródło: Wikipedia.
Plemiona kultury łużyckiej stosujące powszechnie rytuał ciałopalenia równocześnie hołdowały niekiedy obrządkowi chowania zwłok niespalonych. Cmentarzyska ciałopalne mają bardzo złożony obrządek. Niezwykle skomplikowany sposób traktowania zwłok, nie tylko przechowywanych na platformach, ćwiartowanych i grzebanych w pochówkach cząstkowych, ale niekiedy nawet niespalania czaszek czy ogołacania kości zmarłego przez zjadanie jego zwłok. Za najstarszy cząstkowy grób ludności kultury łużyckiej uznano ślady kremacji z IV okresu epoki brązu w Lisówkach pod Poznaniem. Inne podobne groby pochodzą z Krakowa – Prokocimia, Czarnkowa, Bojanowa Starego pod Kościanem i Witkowic pod Chodzieżą. [Szafrański, 1979, 132-134]
Groby zaliczane do schyłkowej fazy kultury łużyckiej tworzą na cmentarzysku w Kietrzu wyraźne zgrupowanie w postaci pasma o szerokości 15-20 m, długiego na 85 m, ciągnącego się wzdłuż osi północny-wschód – południowy-zachód. Znaczna większość grobów schyłkowo łużyckich na cmentarzysku w Kietrzu to pochówki ciałopalne popielnicowe, w których funkcję popielnicy pełnił garnek jajowaty lub beczułkowaty, przeważnie nakryty misą odwróconą dnem do góry. Groby te nie miały żadnych konstrukcji kamiennych i były stosunkowo płytko wkopywane do ziemi, wskutek czego bardzo wiele grobów zostało poważnie uszkodzonych lub nawet zniszczonych przez orkę. w wielu przypadkach zachowały się przydenne partie naczyń, których górne części zostały ścięte pługiem. w kilku przypadkach stwierdzono, że garnek będący popielnicą znajdował się na skraju jamy, w której wypełnisku były także rozrzucone drobne, przypalone kości. Niestety przepalone kości nie nadawały się do analizy antropologicznej i nie można stwierdzić, czy jama zawierała materiał kostny tego samego osobnika którego szczątki złożono w popielnicy, czy też mamy tam do czynienia z dwoma pochówkami. Wyniki badań antropologicznych przyniosły szereg interesujących informacji. Na uwagę zasługuje to, że w każdej popielnicy znajdowały się przepalone szczątki tylko jednej osoby. Na omawianym cmentarzysku składano spalone szczątki zmarłych obojga płci i w różnym wieku, poczynając od małych dzieci poniżej jednego roku, aż do osób dorosłych i starszych. Spośród 60 grobów w 45 przypadkach określono wiek zmarłego. [Gedl, 1983:11-16]
Sporadycznie występują w środowisku łużyckim groby zwierzęce. Na cmentarzysku w Glinianach pod Wołowem odkryto kilka pochówków, zawierających szkielety jedenastu krów, sześciu koni i młodej owcy. w tych grobach znaleziono dużo ułamków ceramiki, co upoważnia do traktowania ich jako przykładu rytualnego grzebania zwierząt hodowlanych przez Łużyczan. Podobną wymowę mają stwierdzone rzadkie przypadki palenia zwierząt na stosie i składania ich popiołów w grobach jamowych. [Hensel, 1980: 294-295]
Podsumowanie
Powyższy opis wierzeń i obrzędów wybranych przeze mnie kultur epoki brązu i wczesnej epoki żelaza jest skromną próbą zrozumienia tej, jakże skomplikowanej, tematyki. Pomimo dużej ilości pozycji dotyczących religii starożytnych, najwięcej dotyczy ziem dalekowschodnich oraz bliskowschodnich. Opracowania o kultach kręgu europejskiego stanowią niewielką część bogatej literatury przedmiotu. Niewielka ilość tych publikacji oraz trudny do nich dostęp powodują, że tematyka ta traktowana jest dość jednostronnie.
Badania nad wierzeniami, lub szerzej – religiami, opierają się przede wszystkim na wiedzy i warsztacie badacza. Jest on obecny w całym procesie identyfikacji i interpretacji obiektów sakralnych i to właśnie jego zdolności dedukcyjne decydują o odczytaniu zawartych w owych obiektach znaczeń. Jednak kwestie wiary są niezwykle skomplikowane i pomimo całych wysiłków uczonych duża cześć tej problematyki pozostaje ciągle w sferze domysłów i naznaczona może być marginesem błędu wynikającym z nadinterpretacji faktów bądź przesłonięta środowiskiem chrześcijańskim, w którym dorastaliśmy i które wpływa na nasze sądy.
Pomimo wszystkich tych problemów starałam się scharakteryzować w mojej pracy najważniejsze kulty tego okresu – kult solarny, kult zmarłych przodków oraz kult bogini płodności. Osobny rozdział poświęciłam obrzędom pogrzebowym, co spowodowane było ich zróżnicowaniem i szczególną specyfiką wynikającą z ówczesnych wierzeń.
Mam nadzieję, że ta krótka praca opisująca problematykę wierzeń i obrzędów pogrzebowych wybranych kultur na terenie Polski jest dobrą próbą zmierzenia się z tym niezwykle skomplikowanym tematem.
Przypisy
- Gedl M., Kultura przedłużycka [w:] Pradzieje ziem polskich pod red. J. Kmieciński, t. I, cz. 2, Warszawa-Łódź 1989.
- Gedl M., Zróżnicowanie kulturowe i proces przemian [w:] Pradzieje ziem polskich pod red. J. Kmieciński, t. I, cz. 2, Warszawa-Łódź 1989.
- Gedl M., Schyłek kultury łużyckiej w południowo-zachodniej Polsce „Prace Archeologiczne” z. 37, 1983.
- Hensel W., Polska starożytna, Wrocław 1980.
- Kaczmarek M., Ze studiów nad początkiem kultury łużyckiej w zachodniej Wielkopolsce, FOLIA PRAEHISTORICA POSNANIIÍNSIA T. X/XI - 2002/2003, 93-129.
- Szafrański W., Pradzieje religii w Polsce, Warszawa 1979.
Trzeba zbudowac specjalny interface dla takich autorow jak Ty, bo w powodzi bylejakosci i smieci takie perly sie czesto gubia ;) Swietna robota :)
Ha! Czyli jednak jest zapotrzebowanie na serwis taki jak Głodni Wiedzy, który powstał dokładnie w tym celu :) Zapraszamy do nas, zrzeszamy autorów najlepszych treści ze Steemit (a sam portal oparty jest o blockchain Steem) ;)
Ahhh, mea culpa, zapomnialem o zacnym GlodniWiedzy :)
Dziękuję bardzo za słowa pochwały. Bardzo chętnie zrzeszę się z Głodni Wiedzy :)
@glodniwiedzy, jak wyglada podzial zarobkow pomiedzy autorow a @glodniwiedzy? Czy @glodniwiedzy zawsze upvotuja teksty swoich autorow? Czy robicie jakis backup tresci na wypadek problemow z siecia steem? Czy google indeksuje glodniwiedzy.pl jesli tak, to czy penalizuje za podwojny content?
Przepraszam, przegapiłem komentarz!
Podział zarobków w skrócie: wszystkie zarobione SBD trafiają do autora, SP zostaje na koncie Głodnych Wiedzy. Szczegóły tutaj.
Tak, zawsze upvotujemy artykuły naszych autorów. W tym momencie mamy ok 360 efektywnego SP (większość z delegacji). Nie uważamy tego za pool rape, gdyż artykuły są sprawdzane i selekcjonowane, a co za tym idzie dobrej jakości ;) Częściowo pozwala to szybciej zbudować nam silne konto i jednocześnie lepiej wynagrodzić rzeczywistego autora tekstu.
Nie robimy backupu treści, blockchain się tym zajmuje, a jest już tyle nodów, że nie martwiłbym się o niedostępność całej sieci. Jeśli pytasz o sytuację, w której jakiś "główny" dla nas node nie odpowiada, to mamy od tego cache, w których trzymamy większość informacji i strona w dużej mierze działa nawet przy leżącym nodzie, nie można wtedy tylko komentować i upvotować z oczywistych względów.
Indeksuje bez problemu, mamy podpięte Analytics i Webmaster Tools, aktywną sitemapę, mikrodane i staramy się dbać ogólnie o SEO. Na razie jest jednak za wcześnie by wypowiedzieć się na temat penalizacji za duplikat treści. Bardzo powoli rosną nam wejścia z wyszukiwarki, ale domena jest jeszcze bardzo młoda, więc na razie nie budzi to u mnie niepokoju. Zobaczymy co będzie na dłuższą metę, bo jestem osobiście ciekaw ;) Mamy przewagę nad Steemit i podobnymi frontami, że możemy sami zadbać o odpowiednie indeksowanie i widoczność w wynikach, więc nie powinno być źle :) W dodatku wszystkie artykuły pojawiające się na innych frontach, poza GW, zawierają link do portalu i to powinno także pomóc zminimalizować problemy związane z duplikowaniem treści.
Super! Dzięki za wyczerpującą odpowiedz :)