„Poznałem Cię jako świętego, o Mazda Ahura gdym Cię po raz pierwszy widział przy dziele stworzenia i gdyś nagrody za słowo i czyn naprzód wyznaczał: złemu zło, dobremu dobra przez wszechmoc twoją w dniu ostatecznym”
Z reguły dużym problemem dla mnie w pisaniu artykułów jest wstęp. Przy okazji tego tekstu wskrzeszającego serię (która umarła po jednym artykule) od której zaczęła się moja przygoda ze Steemem, wyzwaniem okazał się już sam tytuł. „Zaratustrianizm”,” Zaratusztrianizm”, „Zaratustryzm”, „Zoroastryzm” a może „Zoroastrianizm”? Wiele określeń w języku polskim powstało na określenie przedmuzułmańskiej religii starożytnych Persów. Na Wikipedii widnieje pod nazwą Zaratusztrianizmu, jednak uznałem, że najbardziej rozpowszechnioną wersja imienia założyciela tej starożytnej religii, nie jest „Zaratusztra”, a „Zaratustra” (a już na pewno nie angielski „Zoroaster”), dlatego też właśnie postanowiłem się trzymać tej wersji nazewnictwa z głoską ‘s’ zamiast ‘sz’, będącej o dziwo chyba jedna z mniej popularnych spośród wymienionych.
Nie posiadamy wypracowaliśmy w języku polskim nawet powszechnie przyjętej nazwy na religię stworzoną przez Zaratustrę, a to przecież jedna z najważniejszych religii w dziejach świata. Obok Judaizmu jedna z najstarszych religii monoteistycznych, a także jeden z najstarszych, kultywowanych do dziś systemów wierzeń na świecie. Wpływ Zaratustrianizmu na rozwój pozostałych wielkich systemów monoteistycznych – Judaizmu, Chrześcijaństwa i Islamu (w szczególności w jego Szyickiej wersji, zdominowanej przez wpływy kultury Perskiej) jest trudny do przecenienia. W końcu, co decydujące dla umieszczenia tekstu w serii, pomimo znikomej dzisiaj ilości wyznawców Zaratustrianizmu w Iranie, towarzyszyła ona Persom przez wieki i miała ona olbrzymi wpływ na kształtowanie się kultury perskiej i mentalności także współczesnych Irańczyków.
Zaratustra
Wizerunek Zaratustry - Muzeum Zaratustrianizmu w Jazd
Nazwa Zaratustrianizmu wywodzi się od jej założyciela – Zaratustry. W historiografii trwa spór, kiedy ten reformator religijny miał żyć, z reguły podając przełom XI i X wieku p.n.e, choć zakres podawanych dat wacha się od VII do nawet XIV wieku p.n.e. Urodzić się miał gdzieś w północnym Iranie (Media lub Baktria)
Zaratustra miał być początkowo kapłanem Mazdaizmu – pierwotnej religii Irańczyków. Była to ‘klasyczna’, pogańska religia politeistyczna. Mazdaim posiadał swój panteon bóstw, jednak silną rolę odgrywał animizm i kult natury. Najbliżej spokrewniony był z religia hinduistyczną, czasami współdzielą cą bliźniaczą terminologię (Dewy, Ahury), czy pewne elementy systemu kastowego (np. dziedziczne kapłaństwo).
Jako kapłan Mazdaizmu Zaratustra miał otrzymać w wieku 30 lat objawienie. Jaśniejąca istota doprowadziła go przed obliczę Ahura Mazdy, który zesłał na niego objawieniem prawdy i zasady nowej religii. Zaratustra stał się reformatorem religijnym, odrzucającym starych, perskich Bogów jako demony na rzecz nowej, monoteistycznej religii, w której cześć należy się jedynie Ahura Maździe – Panu Dobra i Mądrości.
Nie będąc wysłuchany we własnej ojczyźnie schronienie i protektorat miał znaleźć w sąsiednim królestwie (wg. ustaleń historyków może chodzić o Chorezm), gdzie znalazł schronienie na dworze króla Wisztaspy, który przyjął religie Zaratustry i ustanowił ją religią państwową.
Na dworze króla Wisztaspy Zaratustra, zrezygnowawszy z zaszczytów miał zacząć spisywać świętą księgę Zaratustrian – Awestę. Umrzeć miał zanurzywszy się w wodach jeziora Kasaoja (dzisiejszy Sistan).
Historia
Nie wiadomo, ile z powyższej wersji wydarzeń jest prawdą, przyjmuje się, że prorok i reformator religijny jakim miał być Zaratustra jednak faktycznie istniał. Mamy też pośrednie źródła o rozprzestrzenianiu się zreformowanego Mazdaizmu na terenie Iranu już z VII wieku p.n.e. Gdy Cyrus Wielki z dynastii Achmenidów pokonał Medów w bitwie pod Pasargadami i zjednoczył ziemię dzisiejszego Iranu, tworząc Imperium Perskie, Zaratustrianizm został ogłoszony w nim religią panującą.
I choć, w przeciwieństwie do Judaizmu Zaratustrianizm nigdy nie miał charakteru religii ograniczającej się do jednego ludu, to właśnie z historią narodu perskiego łączą się jego losy. To w Persji znajdowało się główne centrum życia religijnego i teologicznego wyznawców Ahura Mazdy, a władcy największego Imperium ówczesnych czasów byli gwarantem wzmacniania, rozwoju i rozprzestrzeniania się religii.
Dalszy rozwój i historia Zaratustrianizmu splata się więc silnie z historią Persji. Wraz z rozwojem Imperium Achemnidów religia rozwija się (będąc również głównym motorem napędowym rozwoju kultury perskiej). Czasy świetności kończą się wraz z podbojem Persjii przez Aleksandra Wielkiego. Wtedy też po raz pierwszy utracone na zawsze zostają pewne części Awesty, a sama religia zaczyna ulegać pewnej hellenizacji. Renesans Zaratustrianizmu przypada na okres po wyzwoleniu się spod panowania Hellenistycznych władców i utworzeniu Imperium Sassanidów.
Fragment płaskorzeźby - Ruiny Pałacu Królewskiego w Persepolis. Hierarchia świata według starożytnych Persów. Na samym dole dostrzec można poddanych, wyżej król Perski na tronie na samej górze Faravahar - symbol Ahura Mazdy
Imperium Sassanidów jednak także upada. W VII wieku Persja zostaje podbita przez Arabów. Nowi, muzułmańscy władcy w pierwszym okresie po podboju zadają cios, z którego Zaratustrianizm już nigdy się nie podniesie. Wyznawcy Ahura Mazdy są zmuszani do konwersji na Islam lub mordowani, organizacja religijna zostaje rozbita, świątynie burzone, święte księgi ulegają zniszczeniu, kapłani są mordowani. Zaratustrianie uciekają przed prześladowaniami do sąsiednich Indii lub do odciętych od świata osad (np. Jazdu).
Okres wielkich prześladowań zakończył się dość szybko. Zaratustrianie zostali uznani (podobnie jak Chrześcijanie i Żydzi) do tzw. „ludów księgi” – a więc tych, którym Allah miał ukazać część boskiego objawienia i których praktykowanie powinno być zezwolone, licząc, że kiedyś ich wyznawcy będą gotowi na przyjęcie prawdziwej wiary.
Islamskim świecie jednak funkcjonowały miękkie formy wywierania nacisku w sprawie konwersji. Poza dominacją teologiczną i doktrynalną (jak wspomniałem Zaraustrianizm stał się z rozwiniętej religii instytucjonalnej raczej religią ludową) istniały też przesłanki społeczno-ekonomiczne takie jak np. Dżizja – specjalny podatek dla nie-muzułmanów czy pewne bariery awansu społecznego (wojsko, administracja). W rezultacie, przez kolejne stulecia odbywała się powolna, acz systematyczna konwersja kolejnych warstw ludności na Islam.
Zaratustrianizm jednak nie umarł. Na świecie wciąż żyje około 250 000 wyznawców Ahura Mazdy. Tym samym Zaratustrianizm jest jedną z najstarszych, wciąż wyznawanych religii na świecie. W Iranie posiadają oni status religii konstytucjonalnej – mogą legalnie praktykować swoją wiarę, posiadają własnego przedstawiciela w Irańskim parlamencie (patrz też Zrozumieć Iran – system polityczny), posiadają tez pewne przywileje pozwalające im na nieprzestrzeganie pewnych przepisów prawa (które w Iranie jest silnie oparte na Koranie) ze względu na wyznawaną religię. Co ciekawe, choć historia Zaratustrianizmu silnie powiązana jest z Iranem, to w Indiach, gdzie zaratustrianie szukali schronienia w okresie wielkich prześladowań żyje ich najwięcej.
Świątynia Ognia w Jazd
Wierzenia
Awesta
Głównym źródłem wiary Zaratustrian była ich święta księga – Awesta. Najstarsze jej fragmenty spisywać miał sam Zaratustra, później zaś jego dzieło było kontynuowane przez kolejnych natchnionych pisarzy i towarzyszyło Persom przez całe pokolenia, rozwijając się wraz z ich kolejnymi Imperiami. W wyniku najpierw podboju macedońskiego, później zaś arabskiego większość, tej jednej z najważniejszych w historii świętych ksiąg uległa zniszczeniu. Dzisiaj dysponujemy jedynie skromnymi zachowanymi fragmentami (w tym najstarszą część Awesty – Gastami – Zoroastriańskim odpowiednikiem Księgi Psalmów). To one są głównym źródłem wiedzy dla rekonstruowania pełnej teologii zaratustriańskiej.
Ahura Mazda
Określiłem wcześniej Zaratustrianizm jako religię monoteistyczną. Faktycznie więcej czczony jest jedeny Bóg – Ahura Mazda - Pan mądrości, dobra, światłości prawdy, jedyny i transcendentalny, stwórca świata i wszelkiego stworzenia.
Ahura Mazda posiada swoich sześciu „posłanników”, będących też jego emanacjami lub hipostazami, które traktowane tez mogą być jak cnoty, do których dążyć powinni wyznawcy Ahura Mazdy lub też jako łasko którymi ten obdarza swoich wyznawców. Te emanacje zwane są Amszaspandami (lub Amesza Spenta) i są to kolejno:
- Wohu Manah - Dobra Myśl;
- Asza Wahista – Najlepsza Sprawiedliwość;
- Armaiti - Święte Oddanie;
- Chszatra Wairja - Panowanie nad pożądaniem (Panowanie woli Bożej_;
- Haurwatat - Zdrowie (Doskonałość);
- Ameretat - Długie Życie (Nieśmiertelność).
Razem z właściwą ‘substancją’ Ahura Mazdy – Spenta Mainju (Duchem Świętym) tworzą one tzw. „Świętą Siódemkę” – jednego Boga w siedmiu osobach.
Ahura Mazda posiada też na swoich usługach zastępy Jazata (aniołów) oraz Frawaszi (duchów opiekuńczych) wspomagających go w walce ze złem i strzegących jego wyznawców. Najważniejszym z nich był Mitra, czuwający na dotrzymywaniem wierności, ale też patron wojowników. Jego kult był na tyle silny, że doprowadził do wyodrębnienia się w późnej starożytności do osobnej religii – Mitraizmu, który będzie głównym rywalem Chrześcijaństwa we wczesnych latach jego istnienia.
Faravahar - jeden z symboli Zaratustrianizmu. Gmach Muzeum Zaratustrianizmu - Jazd
Zaprzeczeniem, przeciwieństwem Ahura Mazdy jest Angra Mainju (Zły Duch), zwany później też Arymanem. Jest swojego rodzaju "antybogiem", emanacją sił chaosu, zła i zniszczenia. Ahura Mazda i Angra Mainju toczą ze sobą nieustającą walkę o świat.
Podobnie jak Ahura Mazda, także Angra Mainju posiada na swoich usługach zastępy złych duchów: Drudży i Dew
Stworzenie Świata
Ahura Mazda stworzył świat i wszystkie stworzenia w tym człowieka ciągu 7 dni. Stworzony przez niego świat był idealny, mądry i sprawiedliwy. Na koniec aktu stworzenia Ahura Mazda stworzył ogień i „puścił świat w ruch”. Jego wysiłki zostały jednak zniweczone przez Angra Mainju który postanowił zepsuć dzieło stworzenia. W czysty i uporządkowany świat wprowadził on nieczystość i chaos. Ziemia została zbrukana przez pustynię, światłość przez ciemność, ogień przez dym, życie przez śmierć, człowiek zaś przez grzech.
Mesjanizm i Eschatologia
Od tego momentu świat stał się areną walki pomiędzy Ahura Mazdą i Angra Mainju. Wszyscy żyjący ludzie są uczestnikami tej walki i według własnej, wolnej woli decydują po której stronie staną. Albo ulegną podstępom Angra Mainju i zejdą na ścieżkę zła, albo pozostaną wierni Ahura Maździe i będą przestrzegać jego praw.
Okres ten trwać będzie aż do wielkiej i ostatecznej bitwy pomiędzy siłami dobra a zastępami Angra Mainju. Siły sprawiedliwych w tej ostatecznej konfrontacji będą prowadzone przez Saoszjanta, mesjasza, zrodzonego z dziewicy.
Po zwycięstwie dobra nastąpi Sąd Ostateczny, źli zostaną strąceni do piekła, zaś dobrzy zmartwychwstaną ciałami, a po nim Ahura Mazda przywróci doskonały porządek świata i nastanie Królestwo Boże na Ziemi.
Praktyki
Czystość
Centralnym punktem moralnych przykazań Zaratustrianizmu jest czystość. Każdy wyznawca Ahura Mazdy w swoim życiu zobowiązany jest do jej przestrzegania. Analogicznie odstępstwa od zasad, spychające ludzi na drogę Angra Mainju zwane tutaj są zbrukaniem.
W dziedzinie moralnej Zaratustrianie utrzymać mogę czystość przez przestrzeganie dość uniwersalnych zasad moralnych. Pracowitość, miłosierdzie, prawdomówność to główne przykazania moralne Zaratustrian. Podobnie jak w większości systemów religijnych Zaratustrianie nie powinni być obłudni, kraść, mordować, znęcać się nad innymi itd. Itd. Bardzo duży nacisk kładziono na kwestię pracowitości – nędza ekonomiczna wg. Zaratustrian była zawsze efektem nędzy moralnej i ludzkiego lenistwa. A to właśnie praca i idący za nią ład społeczny oraz postęp cywilizacyjny były główną drogą do zapanowania na świecie ładu i porządku tak znienawidzonego przez Angra Mainju.
Zasady moralne wobec bliźnich nie obowiązywały jedynie współwyznawców, ale wszystkich ludzi a także… zwierzęta. Silna odpowiedzialność wobec zwierząt wynika tutaj prawdopodobnie ze wspólnych korzeni Mazdaizmu i hinduskiego Braminizmu. I tak np. za znęcanie się fizycznym nad zwierzęciem albo nieuzasadnionym zabiciem go obowiązywały srogie kary od chłosty po karę śmierci.
Czystość należało zachować przez przestrzeganie określonych norm dietetycznych (zbliżonych do żydowskiego pojęcia koszerności), dotyczących ubioru czy sfery seksualnej.
Wraz z reformą Zaratustry do dawniej poligamicznego Mazdaizmu wprowadzono silnie podkreślaną monogamię. Surowo potępiano zarówno kontakty seksualne przed jak i poza małżeńskie. Wszystkie grzechy przeciwko naturze, zwłaszcza homoseksualizm były przykładnie karane. Zawarcie ślubu oraz sprowadzenie na świat potomstwa były jednymi z ważniejszych obowiązków zaratustrian na ziemi. Co wyróżnia Zaratustrianizm to stosunkowo niewielkie bariery dla małżonków. Silnie ograniczenia występowały tylko w stosunku do małżeństw z innowiercami. Pełną aprobatą natomiast cieszyły się zarówno małżeństwa pomiędzy osobami z różnych warstw społecznych (tutaj traktowane jako pewnego rodzaju czyn miłosierdzia godny pochwały) jak i bardzo szkodliwe z punktu widzenia genetycznego małżeństwa z bliskimi krewnymi (nawet najbliższym kuzynostwem).
Stół rodziny zaratustrian i stroje ludowe - Muzeum Zaratustrianizmu w Jazd
Kult Ognia
Zaratustrianie czasami nazywani są czcicielami ognia. Jest to określenie nie tylko nieprawdziwe jak i krzywdzące dla tak rozwiniętej teologicznie religii. Ale faktycznie ogień i jego symbolika są dla zaratustrian bardzo istotne. Ogień jest najczystszym tworem Ahura Mazdy, jedynym którego nie udało się zepsuć Angra Mainju. Choć dodał do niego dym, to ten nigdy nie łączy się z samym płomieniem, który zawsze pozostaje „czysty”. Ogień więc jest symbolem stworzenia, potęgi Ahura Mazdy oraz tak istotnej dla Zaratustrian czystości.
Ognie są centralnym punktem świątyń zaratustrian oraz ich obrzędów. Jednym z głównych obowiązków kapłanów Zaratustrianizmu jest podtrzymywanie świątynnych – świętych ogni, aby płonęły one nieprzerwanie. Najstarsze święte płomienie płona nieprzerwanie od wieków.
Atash Bahram w Jazd – Święty Ogień o najwyższym poziomie świętości pochodzący z połączenia płomieni z 16 różnych źródeł takich jak uderzenie pioruna czy ze stosu pogrzebowego. Na świecie znajduje się 9 takich płomieni w tym 8 w Indiach
Pochówek
Czysty jest nie tylko ogień, ale też i ziemia. Czymś, co mogłoby ją zbrukać jest ciało zmarłej osoby. Dzisiaj co prawda zartustrianie chowają swoich bliskich w ziemi, ale w specjalnych betonowych katakumbach tak aby ich ciała nie stykały się nigdy z ziemią. Zostali oni jednak zmuszeni do tego odpowiednimi przepisami prawa wprowadzonymi dopiero w XX wieku za Mohammada Rezy Pahlawiego.
Pierwotnie zmarłych wynoszono na specjalne, oddalone od miasta wieże, zwane Wieżami Milczenia, gdzie ciała stawały się pokarmem drapieżnych ptaków i sepów. Z tego też powodu Sęp był jednym z cieszących się największym szacunkiem zwierząt.
Wieża Milczenia w Jazd
Zaratustrianizm a Chrześcijaństwo
Dzisiaj mocno zapomniany Zaratustiranizm miał wielki wpływ na kształtowanie się innych wielkich systemów monoteistycznych. Niektóre pojęcia takie jak np. Mesjanizm, Zmartwychwstanie Ciałami, koncepcja Sądu Ostatecznego pojawiają się w Judaizmie dopiero w okresie tzw. „Judaizmu Drugiej Świątyni”, a więc po powrocie z niewoli babilońskiej. Niewoli z której Żydów uwolnił Cyrus Wielki, król Perski, wielki czciciel Ahura Mazdy. Wielu badaczy uważa, że są to koncepcje zaczerpnięte wprost z Zaratustrianizmu. Z Judaizmu zaś przedostały się do Islamu i Chrześcijaństwa.
Wiele uderzających podobieństw do religii Chrześcijańskiej nie mogło ujść uwadze wyznawców. Już w III wieku n.e. żyjący w Persji Mani założył nową religię – Manicheizm, będący połaczeniem Chrześcijaństwa i Zaratustrianizmu. Ahura Mazda został zidentyfikowany z chrześcijańskim jedynym Bogiem, Angra Mainju z szatanem, przepowiedziany w Aweście Saoszjant zaś utożsamiony z Jezusem Chrystusem. Ta synkretyczna religia szybko zdobyła rzesze wyznawców, w tym m.in. św. Augustyna, który potem stanie się jednym z głównych przeciwników nowej wiary. Manicheizm zarówno przez Chrześcijaństwo (które zarzucało mu zwłaszcza zerwanie z monoteizmem) jak i Zaratustrianizm (odrzucenie mesjańskiego charakteru Jezusa) pomimo początkowych sukcesów szybko zszedł ze sceny dziejowej.
Nie całkiem jednak, niewielkie wspólnoty manichejskie przetrwały na terenie Azji Mniejszej pod postacią Paulicjan, którzy później utworzą na terenie Bośni ruch Bogomiłów, który przetrwa aż do podboju muzułmańskiego. Wcześniej jednak Paulicjanie będą mieli kontakt z rycerzami zachodniej Europy podczas wypraw krzyżowych. Tą drogą idee Manicheistyczne przeniknęły do Francji, gdzie z kolei stały się fundamentem ruchu Katarów – największej średniowiecznej herezji w łonie zachodniego chrześcijaństwa, będącej bezpośrednią przyczyną powstania Zakonu Dominikanów i Świętej Inkwizycji, zlikwidowanej w XIV wieku na skutek tzw. Krucjat przeciwko Albigensom (jedna z nazw nadawanych Katarom, od miasta Albi - jednego z centrów ruchu).
Post zgłaszam do konkursu #labirynt-swiata w kategorii "zapomniane religie"
W nagłówku wykorzystano wizerunek Faravahar pochodzący stąd. Pozostałe zdjęcia są mojego autorstwa. Niestety pochodzą jeszcze z czasów kiedy nie posiadałem aparatu, więc przepraszam za kiepską jakość :(
This photos are licensed under the Creative Commons Attribution-NonCommercial-ShareAlike license.
Świetny kompleksowy tekst :) O tej religii już dużo wiedziałem, a tu dowiedziałem się kolejnych ciekawych spraw.
A gdyby to dać do przeczytania naszym władcom? E-tam, oni nie są zdolni do zachowania zwykłej etyki, a co dopiero nauki zaprezentowanej powyżej. Bardzo mi podchodzi za wyjątkiem nietolerancji homoseksualizmu. Bardzo dobty tekst.
Większość norm etycznych Zaratustrianizmu jest zbieżna z normami etycznymi obecnymi w chrześcijaństwie. Równie dobrze mogą więc "nasi władcy" bazować na naszych normach moralnych, zakorzenionych już w kulturze i cywilizacji (albo wręcz je tworzącymi) :)
Większość religii ma zacne zasady, ale problemem są zdegenerowane umysły.
Wiedziałam, że zaratustrianizm wyznawał Freddie Mercury, a dzięki twojemu artykułowi wiem co to za religia. Doskonale napisane, dzięki.