Obrona konieczna jest zagadnieniem skomplikowanym, kontrowersyjnym i często niezrozumiałym. Przedstawiam Wam zwięzły opis tej instytucji. Niech ten post będzie podstawą do dalszych rozważań na temat obrony koniecznej.
Zapraszam do lektury!

Wprowadzenie

Instytucja obrony koniecznej została przewidziana w art. 25 § 1 Kodeksu karnego:

Nie popełnia przestępstwa, kto w obronie koniecznej odpiera
bezpośredni, bezprawny zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem.

Obrona konieczna jest kontratypem, czyli okolicznością, która wyłącza bezprawność czynu. Osoba, która działa w obronie koniecznej przestępstwa nie popełnia.

Na czym więc polega ta instytucja?

Na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione przez prawo.
Zamach jest działaniem lub zaniechaniem człowieka. Zatem nie będzie nim np. zachowanie zwierzęcia lub działanie sił przyrody, chyba że zostały one spowodowane przez działanie człowieka.

Zamach

Konieczne cechy zamachu:

rzeczywistość - musi obiektywnie zaistnieć, nie może być jedynie odczuciem bądź wyobrażeniem;
bezpośredniość - następuje już, nastąpi za moment bądź zakończył się, ale bezprawny stan wciąż się utrzymuje;
bezprawny - narusza prawo, nie ma w prawie oparcia;
przeciwko jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem.

Ponadto, zamachowi nie może być winny sprawca (osoba broniąca się).
Można natomiast odeprzeć zamach, którego dopuszcza się osoba, której winy przypisać nie można (nieletnia, niepoczytalna).

Obrona

Zachowanie danej osoby można uznać za obronę konieczną, gdy:

umotywowane było odparciem zamachu;
zostało ukierunkowane na jego odparcie;
przedsięwzięto je przeciwko napastnikowi.

Odparcie zamachu nie musi być jedynym możliwym zachowaniem. Z obroną konieczną będziemy mieć do czynienia także w sytuacji, gdy w danym momencie osoba, która zamach odparła, mogła wezwać pomoc, uciec czy ochronić określone dobro bez naruszenia dobra tej osoby, która zamachu dokonała.

Obroną konieczną może być zranienie w rękę lub nogę napastnika, który w zaatakował nas na ulicy lub wtargnął do naszego domu. Nie będzie nią natomiast oddanie strzału w plecy osobie, która kradnie nasze auto na parkingu.

Zachowanie w celu odparcia zamachu musi być:

konieczne - obrona musi być skorelowana z zamachem czasowo;
współmierne - oznacza to, że między środkami i metodami obrony a zamachem nie zachodzi rażąca dysproporcja.

Przekroczenie granic obrony koniecznej

Jest to tzw. eksces - działanie bezprawne, które stanowi przestępstwo.

Przyjęcie, że miało miejsce przekroczenie granic obrony koniecznej jest możliwe tylko wtedy, gdy można uznać, że osoba działała w warunkach obrony koniecznej. W przypadku, gdy brak jest podstaw do przyjęcia działania w obronie koniecznej, to analizowanie, czy dana osoba dopuściła się ekscesu, jest bezprzedmiotowe.

Istnieją dwa rodzaje ekscesu:

intensywny - osoba odpierająca zamach świadomie używa w tym celu środków lub sposobów obrony niewspółmiernych do niebezpieczeństwa, jakie niesie ze sobą zamach;
ekstensywny - działania odpierającego zamach są z tym zamachem nieskorelowane czasowo.

Istotną kwestią dla oceny współmierności obrony jest moment zamachu, a także wszystkie okoliczności, które mają związek z jego przebiegiem.

W przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Przeczytamy o tym w art. 25 § 2 Kodeksu karnego:

W razie przekroczenia granic obrony koniecznej, w szczególności gdy
sprawca zastosował sposób obrony niewspółmierny do niebezpieczeństwa zamachu,
sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej
wymierzenia.

Przekroczenie granic obrony koniecznej pod wpływem strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu

Art 25 § 3 k.k.:

Nie podlega karze, kto przekracza granice obrony koniecznej pod wpływem
strachu lub wzburzenia usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Tutaj osoba, która przekroczyła granice obrony koniecznej nie podlega karze. Sąd ocenia, czy odpierający zamach działał pod wpływem strachu lub wzburzenia, a także, czy owe stany zostały spowodowane przez zamach (usprawiedliwione okoliczności).
Więcej na ten temat w moim poprzednim wpisie.

Nowa regulacja - mój dom, moja twierdza

Od tego roku obowiązuje przepis uzupełniający dotychczasowe regulacje dotyczące obrony koniecznej. Odnosi się on do podjęcia obrony koniecznej we własnym domu.

Art. 25 § 2a k.k.:

Nie podlega karze, kto przekracza granicę obrony koniecznej odpierając zamach polegający na wdarciu się do mieszkania, lokalu, domu albo przylegającego do nich ogrodzonego terenu lub odpierając zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc, chyba że przekroczenie granic obrony koniecznej było rażące.

Wedle tego przepisu w sytuacji, gdy osoba odpiera zamach polegający na wdarciu się do wymienionych miejsc lub zamach poprzedzony wdarciem się do tych miejsc i w warunkach tych przekroczy granice obrony koniecznej, to nie podlega karze (chyba że eksces był rażący).

Miejscami wymienionymi w powyższym przepisie są:

mieszkanie,
lokal,
dom,
przylegający do nich ogrodzony teren.

Źródła

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. - Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553);
W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, Kraków 2013;
M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne, Warszawa 2012;
M. Królikowski, R. Zawłocki, Prawo karne, Warszawa 2015;
http://www.rp.pl/Prawo-karne/312309979-Prezydent-podpisal-ustawe-rozszerzajaca-prawo-do-obrony-koniecznej.html
zdjecie - pixabay.com

OBRONA KONIECZNA od podstaw