Rola płci w ścieżce kariery zawodowej - (dyskryminacja)

AAEAAQAAAAAAAAIJAAAAJDZjNGFhZWJiLWYwZTAtNDU3Yy05MTliLTNkYTY1M2RlNGUzYQ.jpg

Społeczeństwa od zawsze były zróżnicowane ze względu na płeć, te podstawowe różnice wśród ludzi zostały zdefiniowane przez naturę, a ich występowanie jest konieczne do podtrzymania ludzkiego gatunku. Przez wszystkie lata ludzkości istota płci oraz jej role zmieniały się w wymiarze kulturowym, prawnym i społecznym. W literaturze naukowej można znaleźć wiele stanowisk i definicji dotyczących płci oraz jej znaczenia, które ukazują szerokość i wielorakość tego zagadnienia. W swojej pracy przedstawię różne stanowiska, kładąc szczególny nacisk na kontekst społeczno-kulturowy, w którym podejmę próbę analizy wpływu płci na rozwój kariery zawodowej.

Podstawowym założeniem we współczesnej nauce jest rozróżnienie płci biologicznej i płci kulturowej. Ta pierwsza odnosi się do różnic anatomicznych wynikających z dymorfizmu płciowego. Obejmują one funkcje reprodukcyjne, hormonalne, anatomiczne - uwarunkowane biologicznie, niezależne od czynników społecznych. Pojęcie płci kulturowej natomiast określa różnice związane z zachowaniem, postawami i motywami, które dane społeczeństwa uznają za właściwe dla konkretnej płci. Współcześnie płeć określa się za pomocą wielu teorii oraz kryteriów, które są czynnikami różnicującymi ludzi względem płci, tj.: płeć chromosomalna, płeć gonadalna, płeć wewnętrzna, płeć zewnętrzna, płeć hormonalna, płeć metaboliczna, płeć socjalna, płeć mózgowa i płeć psychiczna.

W celu lepszego zrozumienia różnicy jaką jest płeć, zaczerpnę z kilku teorii, które próbują wyjaśnić istotę tych różnic. Jedną z teorii jest perspektywa biologiczno-strukturalistyczna, która wyznacz społeczno-kulturową rolę kobiet i mężczyzn ze względu na uwarunkowania fizyczne i fizjologiczne. Mężczyźni, którzy odpowiadają za bezpieczeństwo i pożywienie są z reguły więksi oraz silniejsi od kobiet, które są odpowiedzialne głównie za opiekę nad potomstwem. W perspektywie marksistowsko-strukturalistycznej posiadanie pracy przez mężczyzn uprzywilejowuje ich względem kobiet, a to uprzywilejowanie w społecznym podziale pracy jest reprodukowane i podtrzymuje dominującą pozycję mężczyzn. Inną propozycją teoretyczną w rozumieniu istoty płci jest perspektywa konstrukcjonistyczna zgodnie z którą pozycja w społecznym podziale pracy jest wypadkową umiejętności i szans, jeżeli natomiast chodzi o szanse organizacyjne, w przypadku kobiet są one wyraźnie mniejsze, gdyż kobiety zajmują takie stanowiska organizacyjne, które ograniczają wykazanie się umiejętnościami (np. sekretarki, a nie menadżera).

Konkretnym przykładem zróżnicowania społecznego ze względu na płeć biologiczną może być różnica w budowie fizycznej (masa mięśniowa u mężczyzn stanowi ok 45% masy ciała, zaś u kobiet ok. 32%), w związku z czym wykształciły się pewne ograniczenia prawne i kulturowe w zatrudnianiu kobiet do ciężkich prac fizycznych. Z tego względu kobiety nie brały również bezpośredniego udziału w wojnach, a zawód żołnierza był oraz nadal pozostaje typowo męską dziedziną. W tej kwestii warto wspomnieć o jeszcze jednym aspekcie biologicznym, którym są hormony. Mężczyźni mają statystycznie większe stężenie androgenów niż kobiety, które determinują u nich większe prawdopodobieństwo wystąpienia zachowań agresywnych. Przeciętny mężczyzna częściej bywa skłonny do stosowania przemocy, werbalnej jak i fizycznej. Kobiety z kolei są biologicznie przystosowane do rodzenia i wychowywania potomstwa w związku z czym już od starożytności podział ról w rodzinie był wyraźnie wyznaczony i niemal niezmienny przez setki lat.

Z drugiej strony stoją wszystkie uwarunkowania wynikające z płci kulturowej, w którą ludzie są wpisywani praktycznie od urodzenia. Chłopców i dziewczynki inaczej się ubiera, traktuje i wychowuje. Kanały komunikacji dorosłych z dziećmi w domu czy w szkole różnią się ze względu na płeć, sygnalizując tym samym kontekst oczekiwań dotyczących zachowań zgodnych kulturowo z posiadaną płcią. Każde zachowanie nieprawidłowe związane jest z dezaprobatą otoczenia. Zjawisko dotyczy zwłaszcza chłopców, których zachowania są powszechnie uznawane za ‘’niemęskie’’. Niektórzy badacze sugerują, iż postrzeganie płciowych ról społecznych jest przykładem ‘’nieświadomego seksizmu’’, które jest systemem przekonań, przyjętych w trakcie dorastania bez krytycznej refleksji, jednocześnie wymagając od innych tożsamego stanowiska. Rodzina zatem stanowi pierwszą i najsilniejszą instytucję socjalizacyjną. Rodzice wychowują swoich potomków według obowiązujących wzorów zachowania, postaw i systemu wartości, które zapewniają ład i harmonie działania rodziny. Każda jednostka nabywa określone wzorce niezależnie od swoich przekonań, buduje swoją koncepcję ‘’normalności’’ na bazie konstrukcji społecznej w której dorasta i swoimi działaniami prowadzi do upodobnienia się, by świadomie uczestniczyć w danej kulturze.

Według badań przeprowadzonych wśród trzech plemion przez amerykańską antropolog kulturową Margaret Mead, udokumentowano przykłady ról płciowych, które były podyktowane bardziej kulturowo niż biologicznie. Plemię Arapesh charakteryzuje się tym, że zarówno kobiety jak i mężczyźni cechują się łagodnym, nieagresywnym, czułym podejściem do otoczenia, co w kulturze zachodniej określa się jako cechy kobiece. Plemię Mundugumor natomiast charakteryzowało równy wskaźnik agresji wśród mężczyzn i kobiet, co w kulturze zachodniej jest zgodne z pojmowaniem męskości. Trzecim badanym plemieniem było plemię Chambri, w którym role płciowe są całkowicie odwrotne od zachodnich wzorców, gdzie kobiety są asertywne, podejmują decyzję o organizacji ekonomicznej, nadzorują zbiory żywności, a mężczyźni podejmują mało decyzji i są oddani działalności artystycznej.

Wizerunków płciowych oraz modeli zachowania jest tak wiele jak rozmaitych kultur a problemów związanych ze zróżnicowaniem płciowym nie maleje. Największym z nich pozostaje dyskryminacja, która niesie za sobą szereg konsekwencji i podziałów, które ograniczają społeczeństwa na wielu obszarach. Dyskryminacja ze względu na płeć, to nic innego jak uniemożliwienie jednej z płci korzystania na równi z drugą płcią z praw człowieka, podstawowych wolności w życiu politycznym, gospodarczym, społecznym, kulturowym czy obywatelskim. Krótko ujmując jest to nierówne traktowanie kobiet lub mężczyzn ze względu na ich przynależność do danej płci, które nie jest uzasadnione obiektywnymi przyczynami. W swojej pracy skupię się jednak na modelach zachodnich, bliższych warunkom polskim, ponieważ w innych kulturach pojawiają się zupełnie inne role płciowe, które niosą za sobą szereg odmiennych następstw. Najczęstszą formą dyskryminacji ze względu na płeć w ścieżce kariery zawodowej jest nierówne wynagrodzenie za wykonanie takiej samej pracy, w innych przypadkach jest to wymaganie zaświadczenia lekarskiego, stwierdzającego, że kandydatka nie jest w ciąży, w innym wypadku następuje odmowa zatrudnienia, aż po przypadki mobbingu i molestowania seksualnego w miejscu pracy. Problem jest aktualny i stale podtrzymywany przez przekazywanie wzorców i stereotypów dotyczących wizerunków kobiet i mężczyzn. Stereotypy i konkretny podział ról ze względu na płeć obecne są w reklamach, mediach, rozrywce, kulturze i świadomości społeczeństw.

Zmiany polityczne, industrializacja i ruch feministyczny doprowadziły do opuszczenia przez kobiety tradycyjnie przypisywanych im przestrzeni społecznych, prowadząc tym samym do silnych przeobrażeń i powstania nowych obszarów w ramach wzorca ról kobiecych i męskich (przy czym silniejsza była liberalizacja postrzegania ról kobiecych niż ról męskich) co poskutkowało tym, że kobiety obecnie posiadają większą przestrzeń możliwości. Z tym samym wiąże się konieczność mężczyzn do pozostania męskimi, ponieważ w przypadkach w których mężczyzna zajmuje się domem i dziećmi a kobieta utrzymuje rodzine, rola męska w takim podziale zostaje napiętnowana i pejoratywnie określana słowem ‘’zniewieściały’’. W kontrze do takich zjawisk pojawia się pojęcie androgyniczności, które oznacza świadome przezwyciężenie społecznych oczekiwań związanych z płcią i uznaniu, że każdy człowiek może prezentować postawy, motywy i zachowanie wybrane indywidualnie, nie biorąc przy tym pod uwagę otoczenia.

Jednym z kluczowych wydarzeń był rozwój ruchu w stronę równouprawnienia kobiet, co oznaczało zwiększenie udziału kobiet w życiu publicznym, zapewnienie im możliwości wyższej edukacji oraz poszerzenie obszarów aktywności zawodowej. Początki działań mających na celu przeciwdziałanie dyskryminacji płciowej, wiążą się z ochroną praw kobiet, które w porównaniu do mężczyzn częściej padały ofiarą dyskryminacji. W roku 1979 Międzynarodowa Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Kobiet spisała dokument, który nakazywał likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet - zwaną również Międzynarodową Kartą Praw Kobiet.

W ostatnim stuleciu wiele wydarzeń miało wpływ na zmiany, które zaszły w sferze społeczno-kulturowego definiowania płci. Przemodelowanie sposobu postrzegania ludzi przez pryzmat płci i stawianie im konkretnych wymogów społecznych jest nadal aktualne i stale się rozwija. Kierunek zmiany można określić jako obustronne zacieranie ograniczeń i wytycznych oraz zmianę proporcji w podejmowaniu zawodów typowo męskich jak i typowo kobiecych. Następuje stopniowe zwiększenie tolerancji do wizerunku, zachowań, motywów i relacji, które w poszczególnych kwestiach są przeciwstawne do stereotypowych oczekiwań. Cały proces jednak będzie musiał się zatrzymać na jakimś etapie, ze względu na siłę uwarunkowań biologicznych . Całkowite zatarcie kulturowo-społecznych różnic płci byłoby możliwe w abstrakcyjnej wizji, w której takie elementy jak rozrodczość, hormony, różnice w budowie mózgu, przestają obowiązywać a kształtowanie płci zachodzi w trakcie kształtowania swojej tożsamości, zgodnej z instynktem i naturą człowieka.

Nie wiadomo jednak jak zmiana wzorców postrzegania statystycznego mężczyzny i postrzegania statystycznej kobiety wpłynie na dyskryminacje płciową w sferze kariery zawodowej. Według badań przeprowadzonych w 2013 roku przez CBOS wskazują na to, że w Polsce zdanie na temat tego czy kobiety są w dyskryminowane jest podzielone i to niemal na dwie równe grupy, 44 % odpowiada twierdząco, zaś 46% zaprzecza.

Dyskryminacja związana z płcią jest efektem przekazywanych zbiorów reguł i oczekiwań dotyczących zachowania kobiet i mężczyzn. Wpływ jawnych i ukrytych zasad definiuje zasady relacji między płciami oraz wymaga innego zakresu obowiązków. O ile z punktu prawnego kobiety mają możliwość osiągnięcia wysokiej pozycji w hierarchii zawodowej, tak w rzeczywistości jest inaczej. Kobiety są niesprawiedliwie opłacane i rzadziej mają możliwość awansu i rozwoju w stosunku do mężczyzn. Bariery są zakorzenione w kulturze danego społeczeństwa i wynikają z ról społecznych pełnionych w rodzinie (mężczyzna jest głową rodziny a kobieta zajmuje się domem i dziećmi). Do zmniejszenia ilości przypadków dyskryminacji ze względu na płeć na rynku pracy przyczyniają się regulacje prawne jak i działania informacyjno-edukacyjne organizacji pozarządowych.

Zmiana roli płci w karierze zawodowej jest również związana z postępem technologicznym oraz coraz mniejszą ilością ciężkich prac fizycznych, czyli tzw. męskich zawodów. Wiele różnych zawodów zostaje zastąpionych przez innowacyjne rozwiązania technologiczne a prognoza dotycząca przyszłych zawodów, głosi, że większość z nich będzie związana z pracą umysłową i zarządzaniem, w których dysproporcje płciowe są o wiele mniejsze niż w przypadku prac fizycznych takich jak na przykład: mechanik samochodowy, spawacz czy elektryk. W przyszłości te różnice prawdopodobnie będą się zacierać, ze względu na zmiany w mentalności społeczeństw zachodu, oraz przez wszelkie ruchy i działania na rzecz równouprawnienia płciowego, w sferze prawnej, gospodarczej czy obywatelskiej. Niemożliwy wydaje się jednak całkowity zanik tych różnic, natomiast najsilniej zakorzenione społeczno-kulturowe wzorce, które dyktują życiem a w związku z tym również wyznaczają możliwe ścieżki kariery zawodowej, zdają się stopniowo odpuszczać. Pomimo tego ciężko przewidzieć na jakim etapie owy proces, mógłby się zakończyć i do czego doprowadzić. Pewnym jest, że istota podziału płciowego ulega zmianie i jest to zjawisko warte obserwacji, gdyż ono ma bezpośredni lub pośredni wpływ na wiele innych aspektów życia społecznego. Zapobieganie dyskryminacji ze względu na płeć jest dążeniem do sprawiedliwości i równości, ale również jest konieczne do zaistnienia silnych wzrostów gospodarczych i tworzenia nowych miejsc pracy.