Hierarchia dóbr
Zadaniem prawa karnego jest m.in. ochrona dóbr prawnych, które są odzwierciedleniem różnorodnych wartości społecznych ważnych dla obywateli, grup społecznych, całego społeczeństwa czy państwa. Wartościowane są pozytywnie, ponieważ mają istotny wpływ na prawidłowe funkcjonowanie społeczeństwa. Przestępstwo, jako czyn społecznie szkodliwy, narusza te dobra. Zatem ustawodawca, stanowiąc normy prawne zawierające nakazy i zakazy, zapobiega takim naruszeniom, kierując się przy tym własnym systemem aksjologicznym.
Ludzkie życie nadrzędne w hierarchii dóbr, które chronione są przez prawo karne. Przestępstwa godzące w życie i zdrowie są najbardziej wyraziste spośród wszystkich innych. Stanowią one, zgodnie z poglądem wyrażanym w doktrynie, fundament, na którym ukształtowało się prawoznawstwo karne .
Prawna ewolucja - od Tory do Konstytucji RP
Pierwszą znaną regulacją dotyczącą ochrony życia jest dekalog, w którym zawarta została norma „nie zabijaj”. Nie był to jednak zakaz absolutny. Tora, która powstała kilkaset lat później zawierała szereg sytuacji, w których możliwe było wymierzenie kary śmierci, np. za umyślne zabójstwo czy czary. Religia judaistyczna stanowiła jednak w starożytności wyjątek, gdyż w innych obszarach kulturowych o życiu i śmierci swych poddanych decydował wyłącznie władca.
Wśród późniejszych regulacji na uwagę zasługuje Wielka Karta Wolności z 1215 r., w której zakazane zostało samowolne pozbawianie życia. W XVII i XVIII w. filozofowie uznali prawo do życia za podstawowe prawo naturalne. Akty normatywne w tym okresie ograniczały się zasadniczo do wymiany tego prawa, często jednak nie zawierały go wcale.
Nienaruszalność prawa do życia znalazła się w Deklaracji Niepodległości Stanów Zjednoczonych pośród praw jednostki. Po II wojnie światowej nadal w wielu państwach prawo do życia nie zostało wprowadzone do regulacji konstytucyjnych. Pierwszym, które to uczyniło, była RFN. Także większość krajów postkomunistycznych wyraziło obowiązek poszanowania życia ludzkiego w swoich konstytucjach.
Mała Konstytucja z 1992 r. nie zawierała przepisu, który formułowałby prawo do życia wprost. Trybunał Konstytucyjny stanął wtedy na stanowisku, że ochrona życia należy do fundamentalnych zadań państwa, zaś prawo to wyinterpretować można z zasady demokratycznego państwa prawnego. Idea państwa spełnia się bowiem tylko, gdy stanowi ono wspólnotę ludzi. TK podkreślił, że wyłącznie człowiek jest w państwie podmiotem praw i obowiązków, a tym samym pozbawienie człowieka życia niszczy ten podmiot.
Prawo do życia zostało uznane za fundamentalną zasadę w międzynarodowych aktach prawnych oraz przez konstytucje wielu państw, co świadczy o doniosłości wartości, jaką jest życie ludzkie. W Polsce na straży tego prawa stoi Konstytucja RP, szereg konwencji i umów międzynarodowych oraz liczne ustawy. W Konstytucji RP gwarancja prawnej ochrony życia została zawarta w art. 38, który brzmi: „Rzeczpospolita Polska zapewnia każdemu człowiekowi prawną ochronę życia” . Wyrażenie prawa do życia w ustawach zasadniczych w sposób bezpośredni sprawia, że regulacja jest jasna i ma kompleksowy charakter, a każdy człowiek może żądać poszanowania tego prawa ze strony organów władzy publicznej.
Przepisy odnoszące się do przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu stypizowane zostały w rozdziale XIX części szczególnej Kodeksu karnego z 1997 r. Typy przestępstw, uderzające w jednakowe lub podobne dobra prawne zostały usystematyzowane przez ustawodawcę w rozdziały. Nie jest to jednak jedyne kryterium uporządkowania. Istotne dla klasyfikacji jest także znaczenie dobra chronionego owymi przepisami, dlatego ochrona życia usytuowana jest wysoko wśród innych dóbr chronionych przez przepisy prawa karnego.
Życie wartościowe i wartościowsze
Prawo do życia odznacza się wartością indywidualną i społeczną. Jest ono szczególnie doniosłe w punktu widzenia jednostki oraz ogółu społeczeństwa. W literaturze wskazuje się także, że prawo to składa się z trzech członów. Pierwszym z nich jest wartość społeczna życia oparta o regułę grupowej solidarności. Według tej reguły życia nie godzi się rozpatrywać jako sprawy wyłącznie konkretnej jednostki. Drugim elementem jest znaczenie ekonomiczne, które nie jest równie celne, jednakże należy je uznać za uchwytne i niepodważalne. Trzecią wartością jest stosunek człowieka do innych ludzi z perspektywy wiążących ich relacji uczuciowych.
Życie podlega ochronie prawnej bez względu na okoliczności oraz bez jakichkolwiek wyjątków, nie jest ono wartością stopniowalną. Sam fakt bycia człowiekiem determinuje to, że każda istota ludzka ma prawo do życia. Należy uznać za niedopuszczalne wartościowanie życia ofiary zbrodni zabójstwa ze względu na przesłanki jej dotyczące, tj. wiek, stan zdrowia, stan rodzinny, czy społeczna przydatność. Życie człowieka stanowi wartość uniwersalną .
Chronione jest także życie, którego uratować się nie da, np. ze względu na przedwczesny poród lub stan chorobowy . Zamach na tę wartość można usprawiedliwić jedynie ochroną innego, równie ważnego, chronionego prawnie dobra. Wyważenie kolizji dóbr w przypadku, w którym jedno z nich jest życiem człowieka, jest niezmiernie trudnym zadaniem.
Dla prawnej ochrony życia obojętne jest zatem, czy dotyczy ona życia wzorowego obywatela, czy przestępcy. Ludzkie życie jest chronione jako takie. Wartość (wycena) społeczna osoby zabitej nie może stanowić okoliczności decydującej w jakikolwiek sposób o wymiarze kary. Można jednak na pogląd, zgodnie z którym szczególnie znacząca wartość społeczna ofiary może stanowić przesłankę powiększającą społeczną szkodę spowodowaną zabójstwem. Dopuszczana jest tym samym możliwość potraktowania tej szczególnej wartości społecznej jako czynnika wpływającego na wymiar kary w obciążający sposób . Pogląd ten staje jednak w sprzeczności ze standardem równości ludzkiego życia. Niedopuszczalną jest, co już wcześniej zaznaczono, gradacja tej cennej wartości. Należy także zaznaczyć, że wszystkie wątpliwości odnoszące się do ochrony prawa do życia powinny być rozstrzygane na korzyść tej ochrony (in dubio pro vita humana).
Kiedy zaczyna się życie
Kwestią wzbudzającą wiele kontrowersji jest ustalenie zakresu ludzkiego życia. Multum problemów sprawia odpowiedź na pytanie, kiedy należy uznać, że życie się rozpoczęło. W obecnie obowiązującej Konstytucji nie zostało użyte wyrażenie „istota ludzka”, a „człowiek”. Dokonano tego celowo. Był to kompromis między rzecznikami ochrony życia od momentu poczęcia, a wyznawcami innych, bardziej liberalnych stanowisk . Nie istnieje w prawie karnym definicja legalna pojęcia „człowiek”. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego taka definicja gatunkowa nie jest jednak potrzebna, bowiem termin ten nie wzbudza współcześnie kontrowersji .
W komentarzu do Kodeksu karnego z 1969 r. autorstwa W. Woltera przyjęto, że w momencie rozpoczęcia samodzielnego oddychania, następuje początek bycia człowiekiem . Obecnie za początek życia, zgodnie z orzecznictwem, uznaje się moment rozpoczęcia porodu. Jest to początek bólów porodowych, zaistnienie przesłanek do przeprowadzenia cesarskiego cięcia, a w razie braku takich przesłanek momentem początkowym jest podjęcie czynności zmierzających do przeprowadzenia zabiegu . Ze zbliżonym poglądem można spotkać się w komentarzach do obecnie obowiązującego Kodeksu karnego.
W literaturze napotkać można także na pogląd, zgodnie z którym za początek życia człowieka powinno się przyjąć zdolność do samodzielnego życia poza organizmem matki . Nie sposób się jednak z tym stanowiskiem zgodzić z powodu treści art. 152 § i art. 152 § 3 k.k. Innym poglądem jest ten, który za początek życia przyjmuje rozpoczęcie samodzielnego oddychania. Podejście takie w znaczący sposób osłabia ochronę życia rodzącego się dziecka. W sprzeczności z tym poglądem pozostaje także treść art. 149 k.k. W przepisie tym bowiem życie dziecka jest chronione już od momentu rozpoczęcia porodu.
Zmarł, czyli przestał żyć
Kolejnym istotnym elementem dla wyznaczenia granic życia człowieka jest jego koniec. Nie jest wystarczającym stwierdzenie, że życie człowieka kończy się z momentem jego śmierci. Należy odpowiedzieć na pytanie, kiedy rzeczywiście ten moment następuje. Niemalże sto lat temu Sąd Najwyższy stwierdził, że „zmarłym jest ten, kto przestał żyć” . Minął wiek i definicja ta nie może już sprostać realiom dzisiejszych czasów. Wraz z postępem nauki pojawiły się takie zagadnienia, jak transplantologia wiążąca się z pobieraniem organów od osób także po śmierci czy problematyka sztucznego podtrzymywania życia.
Obecnie ustalenia tego momentu dokonuje się w oparciu o kryterium trwałego i nieodwracalnego ustania czynności pnia mózgu, jest to tzw. śmierć mózgu . Określenie momentu śmierci w ten sposób odpowiada teraźniejszej wiedzy medycznej oraz moralnym standardom. Należy zaznaczyć, że nie jest to tożsame ze śmiercią kliniczną, kiedy ustają czynności krążenia i oddychania. Człowiek będący w stanie śmierci klinicznej jest nadal traktowany jako osoba żyjąca.
Podsumowanie w kilku słowach
Życie człowieka jest niewątpliwie wartością nadrzędną i stanowi ono źródło wszystkich innych praw człowieka. Wszelkie kontrowersje dotyczące zakresu ochrony prawa do życia wiążą się z różnicami światopoglądowymi, religijnymi i kulturowymi, zatem możliwości zażegnania sporów w powyższej sprawie wydają się nikłe. Pojmowanie życia ludzkiego zmienia się też wraz w rozwojem nauki. Wymusza to istotne zmiany w prawie, związane m.in. z określeniem granic ludzkiego życia. Podkreślana już wcześniej nadrzędność ludzkiego życia wobec innych wartości powoduje, że jego bezprawne pozbawienie zaliczane jest do najcięższych zbrodni.
Bibliografia:
Akty prawne
- Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2.4.1997 r., Dz. U. 1997, NR 78 poz. 493 ze. zm.
- Art. 6 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych, Dz. U. z 1977 r. nr 38, poz. 167; art. 3 Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 10.12.1948 r., https://www.rpo.gov.pl/pliki/12108381350.pdf
- Art. 9 ust. 1 Ustawy z dnia 1 lipca 2005 r. o pobieraniu, przechowywaniu i przeszczepianiu komórek, tkanek i narządów, Dz. U. Nr 169, poz. 1411 ze zm.
Literatura
- W. Wróbel, A. Zoll, Polskie prawo karne, Kraków 2013.
- M. Bojarski, J. Giezek, Z. Sienkiewicz, Prawo karne materialne, Warszawa 2012.
- S. Pikulski, M. Romańczuk-Grącka - Problematyka prawnokarnej ochrony życia i zdrowia w świetle poglądów naukowych profesora Mariana Cieślaka [w:] Wojciech Cieślak (red.), Sławomir Steinborn (red.), Profesor Marian Cieślak – osoba, dzieło, kontynuacje, LEX 2013.
- R. Grabowski, Prawo do ochrony życia w polskim prawie konstytucyjnym, Rzeszów 2006.
- Z. Kędzia, Prawo do życia, [w:] R. Wieruszewski (red.), Prawa człowieka. Model prawny, Wrocław-Warszawa-Kraków 1991.
- P. Sarnecki, Art. 38, [w:] L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, tom III, Warszawa 2003.
7.K. Daszkiewicz, Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu, Warszawa 2000. - A. Zoll (red.), Kodeks karny. Część szczególna. Tom II. Komentarz do art. 117-277 k.k., Zakamycze 2016.
- W. Skrzydło, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Warszawa 2009.
- W. Wolter, Kodeks karny z komentarzem, Warszawa 1973.
- A. Marek, Kodeks karny. Komentarz, Warszawa, Kraków 2010
- A. Gubiński, Zabójstwo pod wpływem silnego wzruszenia, Warszawa 1961,
Orzecznictwo:
- Postanowienie SN z 25.11.2009 r., (V KK 150/09), LEX nr 553756;
- Wyrok SN z dnia 27.9.2010 r., (V KK 34/10), OSNKW 2010, nr 12, poz. 105.
- Uchwała SN z dnia 26.10.2006 r. (I KZP 18/06), OSNKW 2006, nr 11, poz. 97.
- Orzeczenie TK z 28.5.1997 r. (K 26/96), OTK ZU 1997/2/19.
- Wyrok SN z 17 lutego 1989 r. (IV KR 15/89), OSNKW 1989, nr 5-6, poz. 42.
- Wyrok SN z dnia 17.1.1919 r., Zbiór Orzeczeń Sądu Najwyższego. Orzeczenia Izby Pierwszej 1919, t. III, nr 5.
Obrazy
pixabay.com
lubie długie posty :)
Bardzo dobry wpis poruszający bardzo trudne zagadnienia.
Ciekawi mnie jak w sprawach spadkowych obecnie w Polsce traktowany jest ludzki płód.
Określenie śmierci na podst. trwałego i nieodwracalnego ustania czynności pnia mózgu jest bardzo kontrowersyjne w związku z pobieraniem organów. Prof. J. Talar twierdzi, że śmierć pnia mózgu nie istnieje.
Dziękuję!
Dziecko poczęte w chwili otwarcia spadku może dziedziczyć, jeżeli urodzi się żywe i jest wtedy traktowane na równi z innymi spadkobiercami. Otwarcie spadku następuje w momencie śmierci spadkodawcy.
Odnośnie do stwierdzenia śmierci - oczywiście, jest to temat niezwykle trudny. We wpisie wspomniałam o ustaniu czynności pnia mózgu, bo na tej podstawie stwierdzana jest śmierć człowieka w Polsce. Cała procedura opisana jest w Obwieszczeniu Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia trwałego nieodwracalnego ustania czynności mózgu.
Osobiście stoję na stanowisku, że śmierć pnia mózgu, jako zjawisko obiektywnie stwierdzalne i nieodwracalne, istnieje i jest odpowiednim kryterium stwierdzania zgonu. Polecam wywiad z prof. Zbigniewem Włodarczykiem:
http://www.polskatimes.pl/artykul/1032689,smierc-mozgu-jest-koncem-zycia-wywiad-z-prof-zbigniewem-wlodarczykiem,id,t.html
Pozdrawiam!:D
Bardzo interesujący i solidnie zrobiony post.
Jest tutaj ewidentnie temat śmierci, więc możesz wystartować w najnowszej edycji konkursu Tematy Tygodnia (dodaj tag: tematygodnia i na koniec tekstu zaznacz, że zgłaszasz z tematu nr 2). Wiecej info:
https://steemit.com/tematygodnia/@steemit-polska/tematy-tygodnia-tematygodnia-19-tematy
Zapraszam także na pl-religia, kóry jest tagiem debat światopoglądowych, a prawo - jak sama piszesz -
mocno wiąże się z obrazami świata w danej społeczności. (rozważ zamianę tagu pl na pl-religia).
Dziękuję, chętnie skorzystam ze wskazówek:)